Кыргыз Тилинде Текст Талдоо: Стиль, Тилдик Каражаттар Жана Чакчылдар

Салам, достор! Келиңиздер, бүгүн кыргыз тилиндеги тексттердин кызыктуу дүйнөсүнө саякат жасап, алардын стилин, тилдик каражаттарын жана чакчылдарын талдап көрөлү. Бул саякат бизге тексттердин кандайча түзүлгөнүн жана алардын маанисин тереңирээк түшүнүүгө жардам берет. Мектепте жана университете окуп жүргөнүбүздө, же жөн эле тилибизди өркүндөтүүнү кааласак да, бул талдоо биз үчүн абдан пайдалуу болот. Андыктан, көңүлүңүздөрдү топтогонуңуздар абдан маанилүү!

1-пункт жана 2-пункт: Кептин кайсы түрү?

Биринчи жана экинчи пункттар кептин кайсы түрүнө кирет? Бул суроо бизди тексттин жанрын аныктоого алып барат. Жалпысынан алганда, кептин негизги түрлөрү бар: баяндоо, сүрөттөө, талкуулоо жана ой жүгүртүү. Ар бир түрү өзүнүн өзгөчөлүктөрүнө ээ жана белгилүү бир максатты көздөйт. Мисалы, баяндоо окуяны же фактыны билдирет, сүрөттөө көрүнүштөрдү, адамдарды же нерселерди сүрөттөйт, талкуулоо маселени талкуулайт жана өзүнүн пикирин билдирет, ал эми ой жүгүртүү белгилүү бир тема боюнча ойлорду жана тыянактарды билдирет. Эми ушул пункттардын кайсынысына кирээрин карап көрөлү.

1-пункт:

Биринчи пунктту карап көрөлү. Ал, негизинен, белгилүү бир теманы киргизет жана аны талдоого киришүү үчүн негиз түзөт. Бул пунктта тексттин максаты, анын негизги багыты жана эмне жөнүндө сөз болоору кыскача баяндалат. Бул жерде автор окурмандарды тексттин мазмуну менен тааныштырат, аларды кызыктырат жана алдыдагы талдоого даярдайт. Мисалы, биринчи абзацта бизге тексттин эмне жөнүндө экени, талдоо эмнеге багытталганы жана бул талдоонун эмне үчүн маанилүү экени айтылат. Бул пункт талкуулоо жанрына көбүрөөк окшош, анткени автор тексттин максатын жана негизги багытын түшүндүрөт. Ошондой эле, окурмандарды маалыматка кызыктырууга аракет кылат.

2-пункт:

Экинчи пункт дагы талкуулоо жанрына кирет, бирок ал бир аз башкачараак. Бул пунктта кептин түрлөрү жөнүндө кыскача маалымат берилет жана алардын негизги айырмачылыктары көрсөтүлөт. Автор бул жерде ар кандай кеп түрлөрүнүн аныктамаларын берет жана алардын өзгөчөлүктөрүн белгилейт. Бул пункт окурмандарга текстти талдоо үчүн керектүү теориялык негизди түзөт. Мисалы, автор баяндоо, сүрөттөө, талкуулоо жана ой жүгүртүү сыяктуу кептин түрлөрүнүн кыскача мүнөздөмөсүн берет. Бул пункттун максаты – окурмандарды талдоо процессине даярдоо жана алардын түшүнүгүн кеңейтүү. Демек, эки пункт тең талкуулоо жанрына кирет, бирок алардын максаттары жана мазмуну бир аз айырмаланат. Биринчи пункт текстке киришүү жана окурмандарды кызыктыруу болсо, экинчи пункт талдоо үчүн теориялык негиз түзөт.

Тилдик каражаттарды стилдин түрүнө карата талдоо

Тилдик каражаттар текстке көрк кошуп, анын маанисин тереңдетет. Бул каражаттар ар кандай стилдерде колдонулуп, ар кандай эффекттерди жаратат. Тилдик каражаттарды стилдин түрүнө карата талдоо – тексттин кандайча түзүлгөнүн жана анын кандай максатты көздөгөнүн түшүнүүнүн маанилүү бөлүгү болуп саналат. Келгиле, бул жагын тереңирээк карап көрөлү.

Стилинин түрлөрү

Ар кандай стилдер бар: илимий, расмий, публицистикалык, көркөм жана жөнөкөй. Ар бир стиль өзүнүн өзгөчөлүктөрүнө ээ жана белгилүү бир максаттарды ишке ашырат. Мисалы, илимий стиль так, логикалык жана далилдүү болууга умтулат, ал эми көркөм стиль образдуулукка, эмоционалдуулукка жана эстетикалык таасирге басым жасайт. Публицистикалык стиль коомдук маанилүү маселелерди көтөрүп, коомдук пикирди калыптандырууга багытталган. Расмий стиль расмий документтерде жана кат алышууларда колдонулат, ал эми жөнөкөй стиль күнүмдүк сүйлөшүүлөрдө жана жеке каттарда кездешет.

Тилдик каражаттар

Тилдик каражаттарга сөздөр, сөз айкаштары, сүйлөмдөр, интонациялар, фразеологизмдер жана башка көптөгөн нерселер кирет. Бул каражаттар тексттин стилин түзүүгө жана анын маанисин жеткирүүгө жардам берет. Мисалы, көркөм стилде метафоралар, салыштыруулар, эпитеттер жана башка троптор көп колдонулат. Илимий стилде илимий терминдер, логикалык байланыштар жана так аныктамалар басымдуулук кылат. Публицистикалык стилде коомдук-саясий лексика, актуалдуу темалар жана коомдук пикирге таасир этүүчү каражаттар колдонулат. Расмий стилде расмий лексика, стандарттык фразалар жана формалдуулук сакталат, ал эми жөнөкөй стилде жөнөкөй, түшүнүктүү сөздөр жана фразалар колдонулат.

Мисалдар

Мисалы, биринчи жана экинчи пункттарда талкуулоо стили колдонулган. Бул стилде түшүндүрүү, аргумент келтирүү жана өз пикирин билдирүү сыяктуу каражаттар колдонулат. Сүйлөмдөр логикалык байланыштарга ээ жана теманы ачып берүүгө багытталган. Тилдик каражаттардын тандоосу тексттин максатына жана аудиториясына жараша болот. Мисалы, эгер текст илимий макала болсо, анда илимий терминдер жана так аныктамалар колдонулат. Эгер текст көркөм чыгарма болсо, анда образдуулукка басым жасалат. Тилдик каражаттардын туура колдонулушу текстти кызыктуу, түшүнүктүү жана эффективдүү кылат.

Сүйлөмдөрдөгү чакчылдарды талдоо

Чакчылдар – сүйлөмдүн маанилүү бөлүгү, алар аракеттин убактысын көрсөтөт. Кыргыз тилинде чакчылдардын бир нече түрү бар: атоочтук, өткөн чак, келечек чак жана башкалар. Ар бир чакчыл сүйлөмгө өзүнүн маанисин кошуп, анын маанисин тактайт. Келгиле, сүйлөмдөрдөгү чакчылдарды талдоонун жолдорун карап көрөлү.

Чакчылдардын түрлөрү

• Атоочтук: Атоочтук чакчылдар аракеттин белгилүү бир учурда болгонун же боло турганын билдирет. Мисалы: